पोखरा—समाजमा पहिले महिलामा मात्र बाँझोपन÷निःसन्तानको समस्या हुन्छ भन्ने धारणा थियो । विज्ञान तथा प्रविधीको विकाससँगै महिलामात्रै नभएर पुरुषमा पनि पुरुषमा त्यो समस्या भएको पत्ता लाग्यो । त्यही कारण स्त्री तथा प्रसुति रोग तथा प्रजनन विशेषज्ञ प्रा.डा. गिरधारी शर्मा पंगेनीले वि.सं. २०७१ सालमा निःसन्तान समस्या भएका दम्पत्तिका लागि पोखरामा नै अस्पताल स्थापना गर्ने योजना बनाए । पछिल्ला १० वर्षमा सहारा इन्टरनेसन फर्टिलिटी सेन्टरबाट करिब १५ हजार दम्पत्तीले सेवा लिएको प्रा.डा. पंगेनीको भनाइ छ ।
स्थानीयस्तरमै निःसन्तान सम्बन्धि स्वास्थ्य सेवा दिन जुर्मुराएका प्रा.डा. पंगेनीको जन्म स्याङ्जाको वालिङ नगरपालिका—८ मा भएको हो । प्रा.डा. पंंगेनीले पूर्णामृत भवानी मावि वालिङबाट विद्यालयस्तरको अध्ययन पूरा गरेका थिए । उनले चिकित्सा सम्बन्धी सम्पूर्ण अध्ययन त्रिविवि शिक्षण अस्पतालबाट पूरा गरेका हुन् । वि.सं. २०४१ सालमा बर्दियाको मगरागढी हेल्थपोस्टबाट स्थायी सेवा सुरु गरेका उनले वालिङको गह्रौंघ्याङरिङ हेल्थपोस्ट, मूलपानी प्राथमिक स्वास्थ्य केन्द्र काठमाडौं, प्रसूति गृह थापाथली, कान्ति बाल अस्पतालमा हजारौं बिरामीलाई सेवा दिए ।
सोलुखुम्बु जिल्ला अस्पतालमा स्वास्थ्य प्रमुख भएर कार्यरत भएकै अवस्थामा वि.सं. २०५७ सालमा प्रसूति तथा स्त्री रोगसम्बन्धी विशेषज्ञता हासिल गर्नका लागि त्रिवि शिक्षण अस्पतालमा भर्ना भए । तीन वर्षे एमडी पूरा गरी उनले एक वर्ष प्रसूति गृहमा सेवा गरे । लुम्बिनी अञ्चल अस्पतालमा साढे दुई वर्ष काम गरेका उनी वि.सं. २०६३ मा पोखराको पश्चिमाञ्चल क्षेत्रीय अस्पतालमा सेवा गर्न गए ।
स्त्री तथा प्रसूति रोग विशेषज्ञ र निःसन्तान विशेषज्ञ प्रा.डा. गिरधारी पश्चिमाञ्चल क्षेत्रीय अस्पतालमा कार्यरत थिए । उनले पश्चिमाञ्चल क्षेत्रीय अस्पतालमा २०६३ देखि २०७७ सालसम्म सेवा पु¥याए । उनका अग्रज प्राध्यापक थिए प्रा.डा. भोला रिजाल र डा. उमा श्रीवास्तव । पश्चिमाञ्चल क्षेत्रीय अस्पतालमा कार्यरत रहँदा नै अस्पतालमा आउने दम्पत्तिमा निःसन्तानपनको समस्या पहिचान गरिरहेका थिए । ३० वर्षको स्वास्थ्य क्षेत्रको अनुभव त थियो नै । पोखरामा निःसन्तान उपचार अभाव पनि उनले उत्तिकै महसुुस गरेका थिए । ‘काठमाडौंमा पनि प्रा.डा. भोला रिजालको ओम अस्पताल र डा. उमा श्रीवास्तवको निःसन्तान उपचार केन्द्र मात्रै थिए तर पोखरामा थिएनन्,’ उनले सम्झिए ।
त्यही कारण वि.सं. २०७१ मा उनले इन्टरनेसनल फर्टिलिटी सेन्टर दिल्लीको प्राविधिक र विज्ञको सहयोग तथा पार्टनरसीपमा पोखरामा सहारा इन्टरनेसनल फर्टिलिटी सेन्टर स्थापना गरे । उनलाई पोखरामा डा. राजेश अधिकारीले सघाए । त्यसयताका झण्डै १० वर्ष उनले पोखरामा रहेर निःसन्तान दम्पत्तिहरुलाई सन्तान सुख दिन काम गरिरहेका छन् । सेन्टरमा अहिले तीन जना डाक्टर, तीन जना नर्स, एक जना ल्याबटेक्निसियन गरी १४ जना कर्मचारी कार्यरत छन् । अस्पतालका लागि गुणस्तर वृद्धि नै अबको प्राथमिकता भएको संस्थापक प्रा.डा. गिरधारी बताउँछन् ।
लामो समय स्त्री तथा प्रसूति रोग विशेषज्ञका रुपमा काम गरेका उनी निःसन्तानलाई सन्तान दिलाउँदा दम्पत्तिहरुलाई धेरै खुसी दिन सकिएको अनुभव सुनाउँछन् । ‘स्त्री तथा प्रसूति रोग विशेषज्ञका रुपमा काम गर्दा भन्दा निःसन्तान विज्ञको रुपमा काम गर्दा तुलना नै गर्न नसकिने धेरै खुसी दिन सकिएको महसुस हुन्छ,’ उनले भने । पहिले महिलामा मात्र निःसन्तानपन÷बाँझोपन हुने भन्दै दोषारोपण र डोमिनेट हुने गरेको भएपनि अहिले पुरुषमा निःसन्तानपन बढी भएको उनको अनुभव छ । जीवनशैलीका कारण निःसन्तानपन डा. पंगेनी बताउँछन् ।
सन्तान जन्माउने इच्छाले निरन्तर एक वर्ष अस्थायी साधन प्रयोग नगरीकन सहवासमा रहेका दम्पत्तीमा गर्भाधान नभएमा निःसन्तानपन भएको भनिने प्रा.डा. पंगेनीले बताए । उनका अनुसार निःसन्तानलाई सन्तान दिन सहाराले तीन प्रक्रिया अपनाउने गर्छ । उनकाअनुसार सुरुमा औषधि दिएर÷लगाएर प्राकृतिक विधिबाट नै गर्भाधान गर्ने प्रयास हुन्छ । ३० वर्षमुनिका युवा दम्पत्तिका लागि अपनाइने यो प्रविधिमा औषधिको खर्च नै मुख्य खर्च हो । यो विधिमा १० देखि १२ प्रतिशत दम्पत्तिलाई सफलता मिल्ने गरेको अनुभव उनको छ ।
यो प्रयास असफल भए अर्काे विधि अपनाइन्छ । यसमा कुनै पुरुषमा कमजोरी छ भने उसैको वीर्यलाई सफा गरेर त्यसलाई सक्रिय बनाएर पाठेघरमा सुरक्षित रूपमा राख्ने कृत्रिम गर्भाधान (आईयुआई) प्रविधि अपनाइन्छ । अण्डा कमजोर भएका महिलाका लागि पनि यही प्रक्रियामार्फत गर्भाधान गराइन्छ । यो विधिबाट २० प्रतिशत दम्पत्तीलाई सफलता मिल्ने गरेको छ । तेस्रो, तरिका हो एड्भान्स प्रविधि आईभीएफ अर्थात् टेस्टट्युब बेवी प्रविधि । आईयुआई र आईभिएफ प्रविधि भने पहिलो तरिकाको तुलनामा महँगो हुन जान्छ । केही वर्ष अघिसम्म १० प्रतिशत इनफर्टिलिटी रहेकोमा अहिले १५ प्रतिशत पुगेको उनले सुनाए ।
किन बढ्दैंछ निःसन्तानपन ?
प्रा.डा. पंगेनी ढिलो विवाहका कारण निःसन्तानपन हुने बताउँछन् । ‘करिअर डेभलप गर्ने, जब सेक्योर गर्ने भन्दै पहिलो बच्चा २८-३० वर्षपछि जन्माउन चाहनेमा निःसन्तानपनको जोखिम हुन्छ भने वैदेशिक रोजगारमा गएका युवाहरुमा पनि निःसन्तानपन बढेको पाइएको छ,’ उनी भन्छन् ।
महिलाको तुलनामा पुरुषमा निःसन्तानपन देखिनु मुख्यगरी वैदेशिक रोजगारका सिलसिलामा खानपान, मेन्टल्ली स्ट्रेस, उच्च तापक्रम, एउटै कोठामा धेरै बस्नुपर्ने बाध्यता, रेडियसन, केमिकल हजार्डजस्ता कारण रहेको उनले बताए । सूर्तिजन्य वस्तु र अल्कोहलको प्रयोगले स्पमलाई असर गर्ने उनको भनाइ छ । वैदेशिक रोजगारीमा जानेमा कुक, ड्राइभर, पेट्रोलियम सेन्टरजस्ता ठाउँमा काम गर्ने मजदुरलाई पनि शुक्रकीटमा असर गर्ने गरेको पाइएको छ ।
पाठेघरमा समस्या भएका महिला, किमोथेरापी गरेका, ३५ वर्ष कटेका महिलामा पनि निःसन्तानपनको जोखिम रहन्छ ।