मुख खोल्दा वा बन्द गर्दा अनुहार दुःखिरहन्छ । किटकिट ध्वनि आउँछ । मुख खोल्न गाह्रो भइरहेको छ । अनुहार सुन्निएको छ वा यस्तै अरु केही लक्षणहरु छन् भने कुन डाक्टर कहाँ जाने ? अनुहार दुख्दा कान, नसा, आँखा, दाँतलगायतका अंगहरुतिर ध्यान जान्छ । तर, यो समस्या अनुहारको जोर्नीका कारण पनि भएको हुन सक्छ । हामी धेरैको ध्यान त्यहाँ गइरहेको हुँदैन्, नत डाक्टरहरुले नै त्यसरी सोचिरहेका हुन्छन् ।
त्यही कारण टेम्पोरोमेन्डिबुलर डिसअर्डर (टिएमडी) को समस्या पनि हुन सक्छन् । टिएमजे पनि भनिने यो अनुहारको जोर्नीसँग सम्बन्धि स्वास्थ्य समस्या हो । सामान्यतयाः २० देखि ४० वर्षका महिलाहरुमा यो समस्या बढी देखिने गर्छ । तर, आम मानिसहरु पनि हुन्छ । नेपालमा यो उति परिचित स्वास्थ्य समस्या पनि होइन्, टिएमजे स्पेशलिष्ट अझ एकजनामात्रै छन् ।
चीनबाट यही विषयमा पिएचडी गरेर फर्किएका एक्ला डाक्टर हुन्— डा. मनोज साह । विगत दुई वर्षदेखि हिमाल हस्पिटलबाट बिरामीहरुलाई सेवा दिइरहेका उनी यस विषयमा बिरामी र चिकित्सक दुवैमा कन्फ्युजन रहेकाले बिरामीहरुले दुःख पाइरहेको बताउँछन् । यसका लागि सचेतनासँगै टिएमडी समस्याका बारेमा जानकारी दिनुपर्ने उनको मत छ । भन्छन्, ‘यो विषय सबैले थाहा पाएमा बिरामीले ब्यहोर्नुपर्ने सास्ती अन्त्य हुनेछ ।’
तस्विरहरुः नवराज वाग्ले/हेल्थआवाज
वि.सं. २०४१ सालमा सिरहाको लहानको पडरिया टोलमा जन्मेका हुन्, उनी । बुवा रामविलास साह र घुरनीदेवी साहका तीन सन्तानमध्ये उनी कान्छा हुन् । बुवा सरकारी जागिरे थिए भने आमा हाउसवाइफ । सामान्य किसान परिवारमा जन्मिएकाले उनको बाल्यकाल पनि किसानका छोराछोरीझै बितेको हो ।
‘बुवा निजामती कर्मचारी भएपनि घरको मुख्य आम्दानीको स्रोत त कृषि नै थियो,’ उनी भन्छन्, ‘खेतीकिसानी नै भएकाले बाल्यकाल पनि सामान्य किसानका छोराछोरीझै बित्यो ।’ उनको शिक्षादीक्षा स्थानीय सरकारी पशुपति माध्यमिक विद्यालयबाट सुरु भयो । स्कुलमा उनको अधिकांश समय पढाइ र खेलकूदमा बित्थ्यो । भनिन्छ, ‘हुने विरुवाको चिल्लो पात’ सरकारी स्कुलमा पढेपनि मनोज सानैदेखि पढाइमा अब्बल थिए ।
स्कुल जीवनदेखि नै उनलाई विज्ञानप्रति बढी लगाव थियो । त्यसबाहेक गणित र अंग्रेजी पनि उनका मनपर्ने विषय थिए । वि.सं. २०५७ सालमा उनले पशुपति माध्यमिक विद्यालयबाटै प्रथम श्रेणीमा एसएलसी उत्तीर्ण गरे ।
त्यसपछि उनी उच्च शिक्षाका लागि जनकपुर गए । जनकपुरस्थित धनुषा साइन्स क्याम्पसमा उनको प्लस टु अध्ययन अगाडि बढ्यो । वि.सं. २०६० सालमा उनले विज्ञानमा प्लस टु उत्तीर्ण गरे । केही समय मेडिकल इन्ट्रान्सको तयारी गरे । मेडिकल इन्ट्रान्समा उनको बिडिएसमा नाम निस्कियो । त्यसपछि उनी डाक्टरी पढ्नका लागि सन् २००४ मा उनी भैरहवास्थित युनिभर्सल कलेज अफ मेडिकल साइन्स गए ।
आंशिक छात्रवृत्तिमा नाम निकालेका उनको डाक्टरी यात्रा त्यहीबाट सुरु भएको हो । डा. मनोजले छात्रवृत्ति डेन्टलमै पाएकाले त्यही पढ्ने निधो गरेका हुन् । सन् २०१० मा उनले युसीएमएसबाट बिडिएस अध्ययन पूरा गरे ।
बिडिएस गरेर डाक्टर भएपछि डा. मनोजले पूर्वदेखि पश्चिमसम्मका अस्पतालमा काम गरेर अनुभव हासिल गर्ने अवसर पाए । उनको कन्चनपुर, धरान र वीरगन्जबाट बिरामीलाई सेवा दिए । झण्डै दुई वर्ष विभिन्न अस्पतालमा सेवा दिएपछि उनी विशेषज्ञता हासिल गर्ने अवसर खोजी गर्न थाले । त्यही क्रममा सन् २०१३ मा उनी थप अध्ययनका लागि चीन गए । चीनको थुम्ची युनिभर्सिटीबाट उनले ‘ओरल एण्ड म्याक्सिलो फेसियल सर्जरी’मा माष्टर्स गरेर सन् २०१५ मा स्वदेश फर्किए । एक डेढ वर्ष नेपालका विभिन्न अस्पताल र क्लिनिकबाट सेवा दिएपछि उनले अध्ययनको दायरा अझै बढाउने योजना बनाए ।
भनिन्छ, ‘जहाँ इच्छा त्यहाँ उपाय’ डा. मनोजले अनुहारको जोर्नी (टिएमडी)मा पिएचडी गर्ने छात्रवृत्ति पाए । सन् २०१७ मा उनी त्यही छात्रवृत्तिअनुसार अध्ययनका लागि चीन गए । अनुहारको जोर्नी सम्बन्धि विषयमा पीएचडी सकेपछि उनी सन् २०२१ मा नेपाल फर्किए । चीनबाट फर्केपछि डा. मनोज हिमाल डेन्टल हस्पिटलमा कार्यरत छन् । त्यसबाहेक अन्य केही क्लिनिकहरुबाट समेत उनले सेवा दिन्छन् ।
नेपालमा अहिले अनुहारको जोर्नीमा विशेषज्ञता हासिल गर्ने एकमात्र चिकित्सक हुन्,— डा. मनोज । उनले पीएचडी रोज्नुको कारण पनि त्यही थियो । भन्छन्, ‘नेपालमा अनुहारको जोर्नीसँग सम्बन्धि स्वास्थ्य समस्याका बारेमा विशेषज्ञता हासिल गरेको जनशक्ति नभएका कारणले यसका बिरामीलाई सहज रुपमा उपचार सेवा प्रदान गर्ने हुटहुटी छ ।’ अहिले पनि टिएमजे समस्या भएका बिरामीहरु कोही न्यूरोमा, कोही ईएनटीमा गइरहेको उनले पाएका छन् ।
‘बिरामीहरु एकदमै धेरै छन् । बिरामीहरुले टिएमजे समस्याले पनि हुन सक्न भन्ने भेउ नै पाएका छैनन्,’ डा. मनोज थप्छन्, ‘त्यही कारण बिरामीहरुले धेरै दुःख पाइरहेका छन् । मेरो इच्छा बिरामीहरु धेरैतिर भौतारिदैं दुःख नपाउन भन्नेमा छ । त्यसैमा केन्द्रीत रहेर काम गरिरहेको छु ।’ डा. मनोजको अनुभवले भन्छ—नेपालमा अनुहारको जोर्नीको समस्याले धेरै मानिसहरु पीडित छन् । त्यसको प्रमाण हो, उनले दुई वर्षकै अवधिमा यो समस्यासँग जुधिरहेका डेढ सयभन्दा बढी बिरामीको उपचार गरिसकेका छन् ।
‘कोही चार—पाँच वर्षदेखि कोही त १२—१३ वर्षदेखि पनि अनुहारको जोर्नीको समस्याबाट पीडित रहेको पाएको छु,’ उनी भन्छन्, ‘उहाँहरु कोही ईएनटी, कोही न्यूरो, कोही अर्थोपेडिक्स, कोही डेन्टल त कोही साइक्रयाट्रिकमा धाइरहेका हुनुहुन्थ्यो ।’ धेरै बिरामीलाई त अनुहारको जोर्नी सम्बन्धि समस्याका बारेमा ज्ञान र सचेतना नै नभएको उनले पाएका छन् । बिरामीमात्रै होइन्, चिकित्सकहरुमा पनि अनुहारको जोर्नीको समस्या हुन सक्छ भन्ने हेक्का कम रहेको उनले बताए ।
‘रेफर कहाँ गर्ने भनेर डाक्टरहरुमा पनि कन्फ्युजन छ,’ उनले सुनाए, ‘बिरामीमा त हुने नै भइहाल्यो ।’ उनले यो स्वास्थ्य समस्याको डाइग्नोसिसमा सबैभन्दा ठूलो समस्या देखेका छन् । अनुहार दुख्दा कान, नसा, आँखा, दाँतलगायतका अंगहरुतिर ध्यान जान्छ, मानिसहरु अनुहारको हड्डीको पनि समस्या हुन सक्छ भन्ने सोच्दैनन् । धेरै ठाउँ पुग्दा आर्थिकसँगै वर्षौसम्म दुःखिरह्यो भने मानिसक तनाव बिरामीहरु झेलिरहनु परेको उनले बताए । त्यही कारण उनको सुझाव छ—अनुहार दुःखेको छ, किटकिट आवाज आएको छ, सुन्निएको छ, मुख खोल्न र बन्द गर्न गाह्रो भएको छ भने एक पटक टिएमडीको समस्या हो कि हेरिहाल्नुहोस् ।
