१.वचा
नाम— एकोरस कैलेमस, वचा, उग्रगन्धा, षड्ग्रन्था आदि
प्रयोग— कफवातज विकारमा यसको प्रयोग हुन्छ । अग्निमान्द्य, अरुची, विबन्ध, आध्मान, उदरशुल, अर्श,कृमि रोगहरुमा प्रयोग हुन्छ । प्रतिश्याय, कण्ठशोथ, स्वरभेदमा समेत यसको प्रयोग हुन्छ । उन्माद, अपस्मार, चिन्ता, शोक आदिमा समेत लाभकर हुन्छ ।
प्रयोज्य अंग—मूल एवं भौमिक काण्ड
२.जटामांसी
नाम— नार्डोस्टैकिस जटामांसी, भूतजटा, तपस्विनी, स्पाइकनार्ड
प्रयोग—मूत्रकृच्छ, वस्तिशोथमा यसको प्रयोग गरिन्छ । अग्निमान्द्य, आनाह, उदरशूलमा यसको प्रयोग गरिन्छ । कास, श्वासमा समेत यसको प्रयोग गरिन्छ ।
प्रयोज्य अंग—मूल
३.लवंग
नाम—सिजिगियम एरोमेटिकम, चन्दनपुष्पक, देवकुसुम, क्लोव
प्रयोग— अरुची, अग्निमान्द्य, अजीर्ण, आध्मान, उदरशूल, अम्लपित्त, छर्दि र तृष्णामा यसको प्रयोग हुन्छ । शिरशूल, प्रतिश्याय, मुखरोग, कण्ठरोग, दन्तशूल, कटिशूल, आमवातमा यसको तेल प्रयोग गरिन्छ ।
प्रयोज्य अंग— पुष्पकलिका
४.दालचीनी
नाम—सिनेमोमम् जिलेनिकम, त्वक्, दारुसिता, सिनेमन
प्रयोग—मुखशोधन,मुखदुर्गन्धनाशन तथा दाँतलाई मजबुत बनाउन यसको प्रयोग गरिन्छ ।
अरुची, अग्निमान्द्य, आमदोष, उदरशूल, ग्रहणी तथा अर्शमा लाभदायक मानिन्छ ।
प्रयोज्य अंगः त्वक, तेल, पत्र
५.तिल
नाम—सिसेमम इण्डिकम, तिल, सिसेमम
प्रयोग— त्वचामा रुक्षता अधिक भएमा तिलको तेलद्वारा अभ्यंग गरिन्छ ।
पक्षाघात ,अर्दित आदि वातविकारहरुमा विशेष लाभदायक मानिन्छ ।
हिक्का, श्वास तथा मस्तिष्क दौर्बल्यमा लाभदायक मानिन्छ ।
प्रयोज्य अंग—बीज, तेल
६.पारिजात
नाम—निक्टैन्थिस आर्बर ट्रिस्टिस, शेफालिका, नाइट जैस्मिन
प्रयोग—हश्र रोगमा यसको पत्रस्वरस उपयोगी हुन्छ ।
रक्तविकार, कास—श्वास, मूत्रकृच्छ, जीर्णज्वरमा यसको प्रयोग गरिन्छ ।
प्रयोज्य अंग— पत्र, त्वक्
७.हरिद्रा
नाम—कुर्कुमा लौंगा, निशा, हलदी, टर्मेरिक
प्रयोग—
अरुची, विबन्ध, कामला, जलोदर एवं कृमि रोगमा प्रयोग हुन्छ ।
कास, श्वास कष्टमा उपयोगी हुन्छ ।
रक्तविकार, पाण्डु, रक्तस्राव, कुष्ठ, कण्डू ,त्वग्दोषमा उपयोगी हुन्छ ।
प्रयोज्य अंग— कन्द
८.माष
नाम—फैसिओलस मुंगो, माष, ब्लैक ग्राम
प्रयोग—
नाडीदौर्बल्य, पक्षघात, अर्दित, सन्धिवात, वस्तिशोथ, अरुचि, उदरशूल, विबन्धमा प्रयोग हुन्छ ।
दौर्बल्य, कृशतामा समेत यो लाभदायक हुन्छ ।
प्रयोज्य अंग—बीज
९.आमलकी
नाम— एम्बिलका औफिसिनेलिस, अमला, धात्री, एम्बिलक मिरोबेलन
प्रयोग—
कास, श्वास, हृद्ररोग, रक्तपित्त, रक्तविकार, अरुचि अग्निमान्द्य, अम्लपित्त, मस्तिष्कदौर्बल्यमा यसको प्रयोग हुन्छ ।
क्षय, शोथ, तृष्णा, दाह, कुष्ठ, विसर्प आदिमा लाभदायक हुन्छ ।
प्रयोज्य अंग— फल
१०.तुलसी
नाम—औसिमम सैक्ंटम, तुलसी सुरसा, सैक्रेड बेसिल, होली बेसिल
प्रयोग—
तुलसी वातश्लैष्मिक विकारका लागि उपयुक्त रहन्छ ।
कृमिरोग, विष्टम्भ लागि उपयोगी हुने तुलसी हृदयदौर्बल्य तथा रक्तविकारमा समेत लाभदायक रहन्छ ।
मूत्रकृच्छ, शुक्रमेह तथा त्वचागत विकारमा समेत तुलसीको प्रयोग गरिन्छ ।
कास, श्वास, पार्श्वशूल तथा यक्षमा मा तुलसीको पत्रस्वरस प्रयोग गरिन्छ । दीपन, पाचन, अनुलोमन र कृमिघ्न कर्म गर्ने तुलसी प्रतिश्याय, विषमज्वर वा शीत प्रधान ज्वरमा उपयोगी रहन्छ ।
वेदनाहर र शोथहरका रुपमा चिनिने तुलसी कफवातशामक रहन्छ ।
प्रयोज्य अंग—पत्र, पुष्प, बीज, मूल
सन्दर्भ सामग्रीः द्रव्यगुण विज्ञान, प्रियव्रत शर्मा
