काठमाडौं—नेपालले बनाएको सुर्तीजन्य पदार्थ नियन्त्रण सम्वन्धी कानुन संसारकै उत्कृष्ट मानिन्छ । तर, फितलो कार्यान्वयनका कारण यसले अपेक्षित नतिजा दिन भने सकेको छैन् । त्यसैले अहिले पनि सुर्तीजन्य पदार्थको सेवनबाट दैनिक ७२ जना व्यक्तिले ज्यान गुमाइरहेका छन् ।
स्वास्थ्य पत्रकार मञ्च नेपाल, एक्सन नेपाल, द युनियन र एशिया प्यासेफिक सिटिज अलाइन्स फर द हेल्थ एण्ड डेभलपमेन्ट (एपीक्याट)ले संयुक्त रुपमा गरेको अन्तरक्रिया कार्यक्रममा विज्ञ तथा सरोकारवाला संस्थाका प्रतिनिधिहरु नसर्ने रोगको प्रमुख कारक सुर्तीजन्य पदार्थ नियन्त्रण गर्न बनाइएको कानूनको प्रभावकारी कार्यान्वयन हुनुपर्नेमा जोड दिए ।
कार्यक्रममा स्वास्थ्य सेवा विभागका महानिर्देशक डा दीपेन्द्ररमण सिंहले बढ्दो क्रममा रहेको नसर्ने रोग र त्यसलाई बढाउन सुर्तीजन्य पदार्थको भूमिकाको चर्चा गर्दै यसको नियन्त्रण अबको आवश्यकता रहेको बताए । उनले सुर्ती नियन्त्रण सम्बन्धी कानूनको प्रभावकारी कार्यान्वयन गर्न विभाग क्रियाशील रहने प्रतिवद्धता व्यक्त गरे । ‘काम नभएको त होइन तर केही कमजोरीहरु अवश्य छ । त्यसलाई सुधार्दै लैजानु पर्छ,’ उनले भने, ‘संघ प्रदेश र स्थानीय तह मिलेरै कानुन कार्यान्वनयमा अघि बढाउनु पर्छ ।’ उनले टोवाको फ्री पालिका मात्रै नभएर अब टोवाको फ्री घर बनाउनुपर्ने भन्दै मधेश प्रदेशबाट त्यसको सुरुवात भएको समेत जानकारी दिए ।
अहिले नसर्ने रोग सम्वन्धी बहुक्षेत्रीय कार्य योजना आएको र त्यसमा सुर्तीजन्य पदार्थको प्रयोगलाई नियन्त्रण गर्न विभिन्न उपायहरुको समेत उल्लेख गरिएको बताए । महानिर्देशक सिंहले कानुन कार्यान्वयन गर्ने मुख्य जिम्मेवारी सरकारको भएपनि त्यसलाई साथ सहयोग गर्नका लागि सबै पक्षको सहयोग हुनुपर्ने समेत बताए ।
कार्यक्रममा स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयका अतिरिक्त स्वास्थ्य सचिव डा. संगीता मिश्राले सुर्तीजन्य पदार्थको प्रयोगलाई नियन्त्रण गर्नका लागि कानुनको प्रभावकारी कार्यान्वयन गर्नुको साथ साथै व्यापक जनचेतना फैलाउनु पर्ने बताइन् । ‘मैले यसको सेवन गर्न हुँदैन भनेर व्यक्ति सेल्फ मोटिभेसन हुनुपर्छ,’ उनले भनिन्, ‘त्यसका लागि व्यापक जनचेतना जागृत गराउनु पर्छ । मन्त्रालयले यस दिसामा अघि बढ्ने सोच बनाएको छ ।’
डा. मिश्राले कानुन कार्यान्वयन गर्दा दण्ड सजायको कुरालाई अघि बढाउनु पर्ने बताइन् । ‘सजाय फितलो हुने देखियो भने मान्छेले लापरवाही गर्दो रहेछ । त्यसैले कानून र दण्डको कुरासँगै लिएर हामी बढ्नुपर्छ । नसर्ने रोगको जोखिम कम गर्नै पर्छ,’ उनले थपिन्, ‘सुर्तीजन्य पदार्थको सेवनदर न्युनीकरण गर्नैपर्छ ।’ उनले सुर्ती उद्योगीहरुले सरकारले ल्याएको कानून विरुद्ध अदालतमा गएका कारण सुर्तीजन्य पदार्थको प्याकेटमा ९० प्रतिशत चेतावनीमुलक चित्र छाप्नुपर्ने व्यवस्थाको कार्यान्वयन हुन ढिलाइ भएको आफूले बुझेको बताइन । उनले टोवाको फ्री पालिका, टोवाको फ्री प्रदेश आदिको अवधारणा अघि बढाउनु पर्ने बताइन् ।
यस्तै, स्वास्थ्य सेवा विभाग इपिडिमियालोजी तथा रोग नियन्त्रण महाशाखाका निर्देशक डा चुमनलाल दासले नसर्ने रोगको प्रमुख कारक सुर्तीजन्य पदार्थको रोक्नका लागि बनेका कानुनको कार्यान्वयन गर्नु आवश्यक रहेको बताए । उनले नसर्ने रोग सम्बन्धी बहुक्षेत्रीय कार्यायोजनामार्फत विभिन्न पक्षसंग छलफल गरी सुर्ती जन्य पदार्थ नियन्त्रण सम्वन्धी कामलाई समेत अघि बढाउन लागेको बताए ।
नेपालको टोवाको कन्ट्रोल प्रोग्राम राइट ट्रयाकमा छैन् : डा बम
यसैबीच द युनियनका क्षेत्रीय निर्देशक डा. तारासिंह बलमे नेपालको सुर्तीजन्य पदार्थ नियन्त्रण सम्बन्धी कार्यक्रम सही दिशामा अघि नबढेको बताएका छन् । उत्कृष्ट कानुन हुँदाहुँदै पनि फितलो कार्यान्वयनका कारण कार्यक्रमले सही दिशा नलिएको उनको भनाइ थियो ।
‘हामीले सरकारकै नेतृत्वमा संसारकै सबैभन्दा राम्रो र शक्तिशाली कानुन बनायौँ । तर, कार्यान्वयन पक्ष सबैभन्दा कमजोर भयो । यसले हाम्रो कार्यक्रम सहि दिसा लिनै सकेन,’ उनले भने ।
उनले कानुन बनाउने राज्यले आफ्नो जिम्मेवारी र दायित्व के हो भनेर बुझ्न नसकेको वा नचाहेको बताए । सरकारी अधिकारीहरुले सुर्ती उद्योग बलियो भयो भन्न थालेको भन्दै त्यसो भए सरकार सुर्ती उद्योगीहरु भन्दा कमजोर भएको हो भनेर प्रति प्रश्नसमेत गरे ।
उनले ९० प्रतिशत चेतावनीमुलक चित्र नछापिएको, सुर्ती उद्योगको स्पोन्सरसीप नहटेको, सार्वजनिकस्थलमा ध्रुमपान गर्न नपाइने व्यवस्था पूर्ण कार्यान्वयन नभएको, खिल्ली चुरोट बेचबिखन कायमै रहेको लगायतका कानुन विपरितका कार्यहरु भइ नै रहेको बताए ।
डा. बमले सुर्ती उद्योगीहरुले सरकारले ल्याउने कानुनलाई मुद्धा हालेर अलमल गराउन सक्ने संसारकै प्राक्टिस रहेको भन्दै बलियो सरकारले त्यो कुरालाई वेवास्ता गरेर कानुन कार्यान्वयनमा अघि बढाउनुपर्ने बताए । नेपालमा ९० प्रतिशत चित्र छाप्ने व्यवस्था विरुद्ध परेको रिटको ८ वर्षपछि फैसला आएको भन्दै त्यसको तत्काल कार्यान्वयन गर्न आग्रह गरे ।
‘अहिले पनि सुप्रिमकोर्टको आदेश आएको छ । दैनिक ७२ जनाको मृत्यु भइरहेको छ भने त्यो इमरजेन्सी हो । टोवाको ग्लोबल पेन्डेमिक हो र इमरजेन्सी हो । त्यसैले यसको तत्काल कार्यान्वयन हुनुपर्छ,’ उनले भने ।
वरिष्ठ क्यान्सर रोग विशेषज्ञ डा. अरुण शाहीले प्रत्येक वर्ष संसारमा ८० लाख मानिसहरुको मृत्यु सुर्तीजन्य पदार्थको सेवनले हुने गरेको भन्दै यसलाई यसको न्युनीकरणका लागि सबै पक्ष मिलेर अघि बढ्नुपर्ने बताए । ‘सुर्तीजन्य पदार्थमा टक्सीन हुन्छ । यो प्रयोग गर्ने बित्तिकै शरीरमा भित्र हाम्रो फोक्सोमा गइहाल्छ,’ उनले भने, ‘जब हामी यसको प्रयोग गर्दछौं, त्यसले फोक्सोका कोषिकाहरु नष्ट वा डिस्टर्व गर्दछ । यसले गर्दा सीओपिडी तथा फोक्सोको क्यान्सरहरु लाग्नसक्छ ।’
डा शाहीले कोही—कोही व्यक्तिले कहिले पनि सुर्तीजन्य पदार्थ सेवन नगरेपनि त्यसबाट हुने भनिएको असरमा आफू परेको बताउने गरेको भन्दै त्यसमा सेकेण्ड ह्याण्ड स्मोकिङको असर रहेको हुनसक्ने बताए । उनले केहीमा जेनेटिक कारण हुने र त्यस्ता व्यक्तिले स्मोकिङ गरेमा झनै ठूलो असर गर्ने समेत उल्लेख गरे ।
सानै उमेरमा सुर्तीजन्य पदार्थ सेवन गर्नेहरुमा फोक्सोको विकासमा नै अवरोध हुनसक्ने भन्दै छिटो नसर्ने रोग लाग्ने बताए । त्यसले फोक्सोको क्यान्सर, दम, सीओपीडी, मुटुजन्य रोगहरु लाग्ने गर्दछ । क्यान्सरहरुमा सबैभन्दा मृत्युदर बढी हुने संसारमै फोक्सोको क्यान्सर हो भन्दै डा. शाहीले यसको ८० प्रतिशत कारण ध्रुमपान भएको बताए । उनले ग्लोबोक्यानले प्रक्षेपण गरेको प्रतिवेदन उल्लेख गर्दै सन् २०२२ मा नेपालमा थप ५ हजार क्यान्सरका नयाँ बिरामीहरु थपिने र ४ हजारको मृत्यु सुर्तीजन्य पदार्थको सेवनका कारण हुने बताए ।
उनले ३५ वटा देशमा गरिएको अध्ययनले सीओपीडीबाट सबैभन्दा बढी मृत्यु हुने देश नेपाल रहेछ भन्ने पत्ता लगाएको भन्दै ध्रुमपान यसको प्रमुख कारण भएको उल्लेख गरे ।
यस्तै एक्सन नेपालका अध्यक्ष आनन्दबहादुर चन्दले सुर्तीजन्य पदार्थबाट बर्षेनी भईरहने मानवीय क्षति कोरोना महामारीको बेलामा भएको क्षतिको तुलनामा ४ गुणा बढी रहेको तथ्यांक प्रस्तुत गरे ।
यता डब्लुएचओ नेपालका प्रतिनिधि डा लोनिम दिक्षित नेपालमा हरेक १० मृत्युमध्ये ७ मृत्यु नसर्ने रोगको कारणले हुने गरेको भन्दै नसर्ने रोगको प्रमुख कारक सुर्तीजन्य पदार्थ हो भन्दै अस्पतालहरुको ओपिडी र आईपीडीमा नसर्ने रोगका बिरामीको संख्या निकै बढेर गएको बताइन् । उनले नसर्ने रोगका बिरामी प्रत्येक घरमा रहेको भन्दै यसलाई न्यूनीकरण गर्न सबै पक्षले आ—आफ्नो ठाँउबाट उठेर काम गर्नुपर्ने बताइन ।
राष्ट्रिय स्वास्थ्य शिक्षा सूचना तथा सञ्चार केन्द्रका स्वास्थ्य शिक्षा प्रशासक डा. भक्त केसीले नसर्ने रोग र सुर्तीजन्य पदार्थ नियन्त्रण सम्बन्धी नीतिमा सरकारले गरेका कामका बारेमा जानकारी दिएका थिए । उनले ९० प्रतिशत चेतावनीमुलक चित्रअंकित स्वास्थ्य सन्देश कार्यान्वयनको अवस्थाको बारेमा बताएका थिए ।
कार्यक्रममा स्वास्थ्य पत्रकार मञ्च नेपालका अध्यक्ष रामप्रसाद न्यौपानेले नेपालको सुर्तीजन्य पदार्थ नियन्त्रण सम्वन्धी नीति बनाउनदेखि कार्यान्वयन गराउन स्वास्थ्य पत्रकार र सञ्चारमाध्यमको महत्वपूर्ण भूमिका रहेको बताउँदै त्यसलाई निरन्तर खबरदारी र निगरानी गर्ने बताए ।
कार्यक्रममा एपीक्याट सिंगापुरका सदस्य विपी गिरीले त्यहाँको सरकारले गरेको सुर्ती नियन्त्रण सम्वन्धी प्रयास र अनुभव सुनाए । यस्तै, पूर्व स्वास्थ्य प्रशासक बद्रीनाथ ज्ञवालीले नसर्ने रोग र सुर्तीजन्य पदार्थ नियन्त्रण गर्न सरकारले गर्नुपर्ने कामका बारेमा सुझाव दिएका थिए ।
