वीरेन्द्रनगर—पूर्व स्वास्थ्य सचिव एवं स्त्री तथा प्रसुति रोग विशेषज्ञ डा. सुधा शर्माले महिला स्वास्थ्य कमजोर भएमा परिवार कमजोर हुने बताएकी छन् । प्रसुती र पितृसत्ता विषयमा विदत् प्रवचन दिन ‘कर्णाली उत्सव कुडा कर्णालीका’मा भाग लिन सुर्खेत पुगेकी डा. शर्माले कर्णालीका महिला पछि परेको खण्डमा देश पनि पछि पर्ने बताइन् ।
‘महिला स्वास्थ्य कमजोर भयो भने परिवार कमजोर हुन्छ,’ उनले भनिन्, ‘कर्णालीका महिला पछि परेको खण्डमा देश पछि पर्नेछ र दिगो विकासको लक्ष्य पूरा हुने छैन ।’
कर्णालीमा पछिल्ला वर्षहरुमा बाल मृत्यदरमा निकै सुधार भएको उनले बताइन् । उनले कुनै बेला जन्मिएका १ हजार जना बालबालिकामा १ सय १९ जना बालबालिका मर्ने कर्णालीको शिशु मृत्युुदरमा निकै सुधार भएको बताएकी हुन् । उनले आङ खस्ने, बालविवाह, मातृमृत्युजस्ता समस्याले महिलाहरु पीडित रहेको बताइन् ।
डा. शर्माका अनुसार दुई वर्ष अगाडि नवजात शिशु मृत्युदर घटेर १ सय जनाबाट २६ जनामा झरेको छ । तर, यो पर्याप्त नभएको उनको भनाइ थियो । ‘देशमा औसत शिशु मृत्युदर १ हजारमा २२ छ,’ उनले भनिन्, ‘वि.सं. २०५३ देखि हालसम्म कर्णालीले राम्रो प्रगति हासिल गरेको छ ।’ यसका लागि महिला शिशा अनिवार्य गर्नु आवश्यक रहेको उल्लेख गर्दै उनले देशको भविष्य राम्रो बनाउन महिलाको भविष्य राम्रो हुनुपर्ने तर्क गरिन् ।
समग्र देशको तुलनामा कर्णालीमा बाल विवाह सबैभन्दा बढ्ता छ । जसले मातृ मृत्युुदर बढाइरहेको छ । नेपालमा १ लाख गर्भवती आमामध्ये १ सय ५१ आमा मर्ने गरेकामा कर्णाली क्षेत्रमा भने १ सय ७१ आमाको मृत्युु भइरहेको छ । ‘अब सन् २०३० सम्ममा मातृ मृत्युदरलाई ७० मा झार्नु पर्नेछ । अनिमात्र सहशताब्दी लक्ष्य हासिल गर्न सकिनेछ,’ उनले भनिन् ।
तथ्यांकमा सुधार भएर मात्रै आशा गर्नु ठाउँ नरहेको उनको तर्क छ । ‘कुन वर्ग, समुदाय, जातजातिको स्वास्थ्य क्षेत्रमा कतिको पहुँच पुगेको छ । त्यो महत्वपूर्ण हुन्छ,’ उनले भनिन्, ‘यो बहसको विषय हो । पीडित हुनेहरुको स्तर साह्रै कमजोर छ । महिलाहरु बढी छन् ।’
संख्याका हिसाबले स्वास्थ्य संस्थाको राम्रो उपलब्धता भएको कर्णालीमा सेवा प्रवाहको स्तर साह्रै कमजोर भएको डा. शर्माले बताइन् । गर्भावस्थाभन्दा अगाडि रगत बगेको खण्डमा आमा मर्ने सम्भावना अत्याधिक हुने गरेको उल्लेख गर्दै उनले यो अवस्था कर्णालीले युगौंदेखि भोग्दै आएको बताइन् । अब बालिग भएपछि मात्रै विवाह गर्ने, स्तरीय स्वास्थ्य उपचार खोज्ने र शिक्षा दिन तत्पर हुनपर्ने उनको भनाइ छ ।
‘हामी बेला-बेला चुकिरहेका छौं । किन चुक्यौं भन्ने प्रश्न महत्वपूर्ण हो । जब हामी चुकेको प्रश्न नै बुझ्न सक्दैनौं तब हामी कहिले अगाडि बढ्दैनौं,’ डा. शर्माले थपिन् ।
नेपालमा गर्भावस्थामा भएदेखि नै छोरीको हत्या भइरहेका तथ्यांकहरु रहेको उनको भनाइ थियो । प्रवचनको क्रममा उनले पेश गरेको १२ जिल्लाको तथ्यांकअनुसार नेपालका १२ जिल्लामा १ सय छोरी जन्मिँदा १ सय १० जना छोरा जन्मिरहेका छन् । ‘छोराछोरी बराबर जन्मिनुपर्ने समाजमा छोराको चाह बढ्दैंछ । यसले देशको चित्र कस्तो बन्ला? हामी कहाँ पुगौंला ?,’ उनको प्रश्न थियो ।
देशको आधा जनसंख्या ३० मिनेमाट स्वास्थ्य संस्थामा पुग्ने गरेको उनले बताइन् । ‘देशको आधा जनसंख्यालाई स्वास्थ्य संस्थासम्म पुग्न ३० मिनेटमा लाग्छ । तर, कर्णालीका जम्मा ३० प्रतिशत जनता मात्रै ३० मिनेटमा स्वास्थ्य संस्थामा उपचारका लागि पुग्न सक्छ,’ डा. शर्माले भनिन्, ‘अब कर्णालीले सकारात्मक प्रतिस्पर्धा गर्नुपर्छ । यसले अगाडि बढ्ने र संघर्ष गर्ने बाटो पहिल्याउन सक्छ । अनि मात्रै कर्णाली जित्न तत्पर हुन्छ ।’
स्वास्थ्य समस्या महिलामा बढी रहेकाले यसले समाजलाई बढी असर पारेको उनको भनाइ थियो । महिलालाई रोग लाग्न नदिन समुदायको सहभागिता आवश्यक रहेको उल्लेख गर्दै डा. शर्माले नेपालमा सबै जनतालाई आधारभूत स्वास्थ सेवा निःशुल्क दिने कानुनी प्रावधान रहेको बताइन् । ‘यसलाई प्रभावकारी बनाउन जरुरी छ,’ उनले भनिन् ।
कर्णालीमा परिवारको १३ प्रतिशत खर्च स्वास्थ्य सेवाका लागि भइरहेको बताउँदैं जायजेथा बेचेर उपचार गर्नुपर्दा गरिब झन् गरिब बन्दै गएको उनले बताइन् । ‘सरकारको बजेटको ठूलो परिणाम अनावश्यक सामग्री खरिदमा गइरहेको छ,’ उनले भनिन्, ‘तर, कर्णालीमा ४२ प्रतिशत विशेषज्ञ दरबन्दी खाली छ । हरेक सेवामा प्रभावकारीता जरुरी छ ।’
उनले पछिल्लो समय सुधार राम्रो भएपनि यसको गति बढाउनुपर्ने उनको भनाइ छ । यसका लागि समतामूलक स्वस्थ समाजको निर्माण गर्न चाहने दृढ इच्छाशक्ति भएको राजनीतिक नेतृत्वको खोजी हुनुपर्ने उनको दृष्टिकोण छ ।
