समाजमा बालबालिकाको मानसिक स्वास्थ्य एक गम्भीर र जटिल समस्या बनेको छ । विशेषगरी नेपालमा, जहाँ सामाजिक र सांस्कृतिक चुनौतीहरूका कारण अझै पनि मानसिक स्वास्थ्यको बारेमा खुला संवादको अभाव छ । दिनदिनै बाल मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरू बढ्दै गएको देखिन्छ ।
बालबालिकामा मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरू विभिन्न कारणले उत्पन्न हुन सक्छन् । परिवारिक तनाव, विद्यालयको दबाब, शारीरिक परिवर्तन, साथीहरूको असहयोग, बाल दुर्व्यवहार, र अत्याधिक डिजिटल सामग्रीको उपयोग यो समस्यामा प्रमुख कारकहरू हुन सक्छन् । केही सामान्य मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरू जसले बालबालिकामा असर पुर्याउन सक्छ, तीमध्ये केही प्रमुख समस्याहरू यस प्रकार छन्ः
चिन्ता र तनाव (Anxiety and Stress)
बालबालिकामा चिन्ता र तनावको समस्या धेरै सामान्य छ । विद्यालयको काम, परीक्षाको दबाब, साथीहरूको असहयोग, र पारिवारिक अस्थिरताजस्ता कारणहरूले चिन्ता र तनावको स्तर बढ्न सक्छ ।
अवसाद (Depression)
अवसाद बालबालिकामा पनि देखिन सक्छ र यसले उनीहरूको दैनिक जीवनमा ठूलो असर पार्न सक्छ । उनीहरूमा निराशा, जीवनप्रति अरुचि, एक्लोपन र गतिविधिमा रुचि घट्नुजस्ता लक्षणहरू देखा पर्न सक्छन् ।
आक्रामकता र रिस (Aggression and Anger)
बालबालिकामा आक्रामक व्यवहारको विकास हुन सक्छ, जसले गर्दा उनीहरूको सामाजिक सम्बन्ध र शैक्षिक जीवनमा असर पर्न सक्छ ।
एडीएचडी (ADHD)
ध्यान नदिने समस्या र अत्याधिक सक्रियता पनि बालबालिकामा सामान्य समस्या हो । जसले उनीहरूको अध्ययनमा बाधा पुर्याउँछ ।
खाना नखाने समस्या (Eating Disorders)
बालबालिकामा खाना नखाउने वा अत्याधिक खानपानको समस्या पनि मानसिक स्वास्थ्यसँग सम्बन्धित हुन सक्छ ।
मनोविमर्श र उपचार
मनोविमर्श भनेको मनोचिकित्सक वा मानसिक स्वास्थ्य विशेषज्ञद्वारा गरिने उपचार प्रक्रिया हो । जसमा बालबालिकाको मानसिक स्वास्थ्य समस्याको मूल्याङ्कन र समाधानका उपायहरू समावेश हुन्छन् । मन्नोबिमर्शले मानसिक समस्याहरूको गहिराइमा पुगेर उपचार गर्न मद्दत पु¥याउँछ । यसमा विभिन्न तरिकाहरू समावेश छन् ।
१. काउन्सलिङ (Counseling)
काउन्सलिङ एक प्रकारको संवादात्मक उपचार हो, जसमा बालबालिका आफ्नो भावना, चिन्ता र समस्याबारे खुला कुरा गर्न सक्छन् । काउन्सलिङ बालबालिकालाई आफूलाई व्यक्त गर्न र समस्याहरूको समाधान खोज्न मद्दत गर्छ ।
२. कोग्निटिभ बिहेभियरल थेरापी (Cognitive Behavioral Therapy, CBT)
यस प्रकारको उपचारले बालबालिकालाई आफ्नो नकारात्मक विचार र व्यवहारको चिन्हारी गर्न र तीलाई सकारात्मक र व्यवहारिक दृष्टिकोणमा परिवर्तन गर्न मद्दत पुर्याउँछ ।
३. पारिवारिक थेरापी (Family Therapy)
धेरै अवस्थामा बालबालिकाको मानसिक स्वास्थ्य समस्यामा परिवारको भूमिका महत्त्वपूर्ण हुन्छ । पारिवारिक थेरापीले परिवारका सदस्यलाई सँगै आक्रमण नगरी समस्याको समाधान खोज्न सन्देश दिन्छ ।
४. दबाइहरूको उपचार
यदि मानसिक स्वास्थ्य समस्या अत्यन्त गम्भीर छ भने मनोचिकित्सकहरूले औषधिको सिफारिस गर्न सक्छन् । जसले चिन्ता, तनाव वा अवसादको लक्षणलाई व्यवस्थापन गर्न मद्दत पुर्याउँछ । यद्यपि, औषधि केवल सल्लाहकारको निगरानीमा मात्र लिनुपर्छ ।
५. समाज र विद्यालयको सहयोग
मानसिक स्वास्थ्य समस्याको उपचारमा समाज र विद्यालयको पनि महत्वपूर्ण भूमिका हुन्छ । शिक्षक र स्कुल काउन्सिलरहरूले पनि बालबालिकालाई मानसिक स्वास्थ्य समस्याबारे सान्दर्भिक जानकारी र समर्थन प्रदान गर्न सक्छन् ।
बाल मानसिक स्वास्थ्यको महत्व
बाल मानसिक स्वास्थ्यको महत्त्वलाई बुझ्नु अत्यन्त जरुरी छ । किनकि, राम्रो मानसिक स्वास्थ्य बालबालिकाको समग्र विकासमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । मानसिक स्वास्थ्य समस्याले बच्चाको पढाइ, सामाजिक जीवन र जीवनमा आउने अरु चुनौतीहरूको सामना गर्न सक्ने क्षमता प्रभावित गर्न सक्छ । त्यसैले समस्याको पहिचान गर्न र समयमा उपचार प्राप्त गर्न अत्यन्त महत्वपूर्ण छ ।
बाल मानसिक स्वास्थ्य एक गम्भीर र संवेदनशील विषय हो । जसमा धेरै पक्षहरू समेटिएका छन् । हामीले मनोविमर्शका माध्यमबाट यस समस्याको समाधान गर्न सक्छौं । समाज, परिवार र विद्यालयले मिलेर काम गर्नु बालबालिकाको मानसिक स्वास्थ्यको सुधारका लागि अत्यन्तै महत्वपूर्ण छ । हामी सबैले यसको महत्वलाई बुझेर बालबालिकाको मानसिक स्वास्थ्यमा सकारात्मक प्रभाव पार्ने प्रयास गर्नुपर्छ ।
समयमा नै उचित उपचार गरिएन भने यसको प्रभाव बालबालिकाको सम्पूर्ण जीवनमा पर्न सक्छ । समयमै उपचार र सहयोगको अभावले यसलाई गम्भीर बनाउँछ । नेपाल सरकारले मानसिक स्वास्थ्यका क्षेत्रमा केही पहलहरू गरिरहेको भए तापनि अझै धेरै काम गर्न बाँकी छ । बाल मानसिक स्वास्थ्यका लागि विशेष ध्यान र स्रोतहरूको व्यवस्थापन, सामाजिक जागरूकता र शिक्षा, र स्वस्थ समुदाय निर्माणको लागि थप प्रयासहरू आवश्यक छन् ।
बाल मानसिक स्वास्थ्यमा सुधार ल्याउनका लागि परिवार, समुदाय, स्कुल र सरकारी निकायहरूले मिलेर काम गर्नु अत्यन्त आवश्यक छ ।
(ठकुरी एचडिसिए नमुना कम्युनिटी हस्पिटलमा कार्यरत छन् ।)
