मुटु रोग सामान्य हिसाबले तीन प्रकारका छन् । जन्मजात, केटाकेटी उमेर र वयस्क उमेरमा लाग्ने मुटुरोग । जन्मनुभन्दा अघि नै पनि मुटु रोगको समस्या देखिन सक्छ । मुटुमा प्वाँल पर्ने, मुटुका नलीहरुको राम्ररी विकास नहुनेलगायतका जन्मजात मुटु रोग हुन् । यस्ता समस्या आमाको पेटमै हुँदा नै देखिन्छ । त्यस्तै पाँचदेखि पन्ध्र वर्षसम्मका बालबालिकालाई मुटुको बाथको समस्या देखिन सक्छ । मुटुको बाथको समस्याले मुटुका भल्वमा असर पार्छ र पछि मुटु नै बिग्रन सक्छ । वयस्क उमेरमा चाहिँ उच्च रक्तचाप, कोलेस्टे«रोल, मधुमेहजस्ता रोगका कारण मुटुमा रक्त प्रवाह रोकिने, मुटु कमजोर हुनेजस्ता समस्या देखिने गर्छन् ।
हिजो आज मस्तिष्कघात र हृदयघातबाट मृत्यु हुनेहरुको संख्या निक्कै बढेको छ । त्यसैले वैज्ञानिकहरुको खोज/अनुसन्धान पनि कसरी हृदयघात र मस्तिष्कघातबाट हुने मृत्युबाट जोगाउने र यी रोगहरुलाई कसरी नियन्त्रण गर्ने भन्नेमा केन्द्रित भइरहेको छ ।
रोग व्यवस्थापनको कुरा गर्दा रोग पत्ता लगाउने, रोगको उपचार गर्ने र रोगको रोकथाम गर्ने महत्वपूर्ण पक्ष हुन्छन् । हुन त सुरुमै आउनुपर्ने रोगको रोकथाम नै हो । आजका दिनमा रोगको निदान अर्थात् डाइग्नोसिसमा विज्ञान धेरै नै अघि बढिसकेको छ । रोगको सुरुका अवस्थाहरु पत्ता लगाउने धेरै उपाय, प्रविधि, प्रयोगशाला, परीक्षण विधिहरु पत्ता लागिसकेका छन् । यसमा धेरै अनुसन्धान भइसकेको र प्रविधि निक्कै अघि बढिसकेको अवस्था छ । मुटु रोगबारे पहिले—पहिले नबुझिएका कुराहरु अब स्पष्ट रुपमा बुझ्न सक्ने र रोगको निदान गर्न सक्ने अवस्था छ ।
उपचारमा पनि धेरै प्रभावकारी विधीहरु पत्ता लागिसकेका छन् । धेरै नै प्रभावकारी औषधिहरु छन् । त्यसैले विज्ञानले उपचारका क्षेत्रमा पनि ठूलो फड्को मारिसकेको छ । रोगको रोकथामतर्फ भने धेरै नै कम ध्यान पुगेको देखिन्छ । वास्तवममा महत्वपूर्ण भनेको रोगको रोकथाम हो ।
पछिल्लो समय सरकारले उपचारमा पनि धेरै लगानी गरिरहेको छ । तर, रोगको रोकथाममा खासै ध्यान दिइरहेको छैन । विश्व परिवेशमै हेर्ने हो भने पनि मुटु रोगको पहिचान र उपचारमा जति ध्यान गएको छ—रोकथामतर्फ त्यति छैन ।
मुटु रोगको रोकथामको कुरा गर्दा रोग लाग्ने सम्भावना छ छैन भन्ने कुरा पत्ता लगाउनु एउटा महत्वपूर्ण पक्ष हो । यसलाई रिक्सको विश्लेषण भनिन्छ । कस्ता व्यक्तिलाई रोग लाग्न सक्छ भन्ने सुरुमै पत्ता लगाउन सकिएमा, उसले अपनाउनुपर्ने सावधानी बेलैमा अपनाउन सक्छ ।
१. जेनिटिक/अनुवांशिक र अन्य जोखिमको विश्लेषण
मुटु रोगको जोखिम (रिक्स) को विश्लेषण गर्दा शरीरमा रोग लगाउन सक्ने जिनहरु छन् या छैन भनि पत्ता लगाउने कुरा महत्वपूर्ण छ । यदि व्यक्तिमा, रोग लगाउन सक्ने वंशाणुगत तत्व विद्यमान छ भने उसलाई रोग लाग्ने सम्भावना अरुको तुलनामा ५० प्रतिशतले बढी हुन्छ । हृदयघातको कुरा गर्दा मुटुको धमनीको रोग लाग्ने जिन कुनै व्यक्तिमा विद्यमान छ भने उसलाई रोग लाग्ने सम्भावना त्यस्तो जिन नभएका व्यक्तिको तुलनामा ५० प्रतिशतले बढी हुन्छ । त्यस्तै, प्रकारले रोगको अन्य जोखिमहरु जस्तै धुम्रपान, व्यायामको कमी, अस्वस्थकर खानपिन, मानसिक तनाव, उच्च रक्तचाप, कोलेस्ट्रेरोल मधुमेह आदि के कति छ भन्ने कुराले हृदयघात हुने सम्भावनाको निक्र्यौल गर्छ । जति धेरै जोखिम तत्व छन्, त्यति नै हृदयघात हुने सम्भावना बढी हुन्छ ।
यसप्रकार जोखिमहरु छ छैन, वंशाणुगत अवस्था छ छैन भनेर अध्ययन गर्दा मुटु रोग लाग्ने सम्भावना कत्तिको छ भनेर पत्ता लगाउन सकिन्छ । यसैमा अहिले केन्द्रित हुनुपर्छ भन्ने वैज्ञानिकहरुको धारणा छ । रोग लाग्ने सम्भावना भएकाहरुलाई रोगको खतरा पत्ता लगाइदिएर सुरुदेखि उपचार सुरु गर्नुपर्छ । यो रोग लागिसकेपछि वा वृद्ध भएपछि उपचार गर्ने होइन । १० वर्षको कलिलो उमेरकालाई हृदयघात कसरी होला र भनि सोच्ने गरिन्छ । तर, साना उमेरका बालबालिकादेखि नै मुटु रोगको रोकथामका लागि केही गर्नुपर्छ भन्ने मान्यता छ ।
२. स्वस्थ जीवनशैलीको प्रवर्धन
कस्तो खालको जीवनशैली अपनाउने भन्ने कुरा पनि धेरै महत्वपूर्ण छ । यदि कोलेस्ट्रोल बढी छ, मोटोपना छ र अरु जोखिमहरु प्नि छन् भने शारीरिक सक्रियता धेरै नै महत्वपूर्ण हुन्छ । धेरै अभ्यास गर्नुपनि पर्दैन । दैनिक ३० मिनेटको व्यायामले पुग्छ । साताको ५ दिनमात्र गर्न सकेपनि त्यसले जोखिम घटाउँछ र हृदयघातका सम्भावना कम हुन्छ भन्ने वैज्ञानिक प्रमाणहरु छन् ।
जीवनशैलीका ३ वटा पक्षहरु महत्वपूर्ण छन् । ती हुन् आहार, शारिरीक सक्रियता र विचार (मानसिक स्थिति) । मुटुमैत्री आहार (धेरै सागपात, फलफूल, गेडागुडी खाने, नून, चिनी, चिल्लो कम खाने, तयारी खाना र खराब चिल्लो नखाने, थोरै खाने) मुटुरोग रोकथामका लागि मात्र नभएर यसको महत्व रोगको उपचारका लागि पनि छ ।
दैनिक ३० मिनेटको व्यायामले मुटु रोगको रोकथाममा सधैं सहयोग पु¥याउँछ । अल्छी गर्नु हुँदैन । शरीरलाई जति धेरै सक्रिय राख्यो त्यति फाइदा छ । हिडी राख्ने वानीले स्वस्थ र दीर्घजीवी बनाउँछ ।
मानसिक तानाव मुक्ति र सकारात्मक सोच अर्को महत्वपूर्ण पक्ष हो । मुटु रोग रोकथामका लागि मानिसले सोच्ने तरिका बदल्नु पर्छ । सकारात्मक सोचाइ हुनुपर्छ, आक्रोशमा आउनु हुँदैन् । तनावमा बस्नु हुँदैन, जस्तोसुकै परिस्थितिमा पनि मानसिक सन्तुलन कायम गर्नुपर्छ । रिसाउने बानी त्याग्नु पर्छ, माया, सहयोग गर्ने बानी बसाल्नु पर्छ । दानी स्वभावको निर्माण गर्नुपर्छ । दान दिंदा मन हलुका हुन्छ, तनाव घट्छ । नाम कमाउने र दाम कमाउने होडबाजीमा लाग्नु हुँदैन । सन्तोषी बन्न सिक्नुपर्छ । यी सबै मानसिक सन्तुलन कायम गर्ने विधीहरु हुन् । मन सन्तुलित भए मुटु रोग लाग्ने सम्भावना कम हुन्छ ।
३. रोगको रोकथामका लागि औषधिको सेवन
औषधी खाने भनेको उपचारका लागि मात्रै होइन । रोग नलागेको अवस्थामा पनि कतिपय औषधिको सेवनले हृदयघात, मस्तिष्कघातजस्ता प्राणघातक रोगहरुको रोकथाम गर्न सक्छ । जस्तै रगत पातलो पार्ने एस्पीरिन चक्कीको सेवनले हृदयघात हुनबाट बचाउँछ, कोलेस्ट्रेरोल घटाउने औषधिले हृदयघात मस्तिष्कघात हुनबाट बचाउँछ ।
उच्च रक्तचापको औषधिले हृदयघात, मस्तिष्कघात, किड्नी फेल, आन्धोपना आदि हुनबाट बचाउँछ । बालबालिकाहरुलाई बारम्बार टन्सील बढ्ने र पाक्ने, घाँटी दुख्ने, ज्वरो आउनेजस्ता घाँटीको संक्रमण भएको बेलामा एण्टीवायोटिक औषधि पूरा मात्रामा खाने गर्नुपर्छ । यसो गर्दा घाँटीको संक्रमण मात्र ठीक हुने होइन कि टन्सिलका कारण लाग्ने बाथ, मुटुरोगको रोकथाम समेत हुन्छ । यो धेरै नै महत्वपूर्ण कुरा हो ।
५ देखि ७ दिनको एण्टीवायोटिक औषधिले बालबालिकालाई लाग्ने खतरनाक बाथ मुटुरोगबाट बचाउन सक्छ । यसकारण जोखिमको विश्लेषण गरी जोखिम भएकाहरुले चिकित्सकको सल्लाह लिएर मुटु रोगको रोकथामका लागि औषधिको सेवन गर्दा धेरै फाइदा छ । औषधि सेवनको साथमा स्वस्थ जीवनशैली अवलम्बन गर्ने कार्य पनि जारी राख्नु पर्छ ।
